عید قربان در جهان اسلام، عیدی است برای تقرب، بخشش و فداکاری. اما در ایرانِ امروز، روایت این روز بزرگ به شکلی متفاوت، گاه متناقض و حتی عجیب شکل گرفته است. در حالی‌که در کشورهای اسلامی، عید قربان با نماز جماعت، نظم شهری، توزیع گوشت میان نیازمندان و فضای همبستگی شناخته می‌شود، در ایران ما با پدیده‌هایی مواجهیم که می‌توان آن‌ها را بدون اغراق، عجیب‌ترین آداب و رسوم ایرانیان در عید قربان نامید. از ذبح حیوانات در کوچه و خیابان گرفته تا نذرهای سیاسی برای هیئت‌ها، از حاشیه‌نشینی حج تا غیبت شادی در جامعه‌ای خسته از بحران.
ذبح در معابر؛ قربانی سنت یا قربانی عقلانیت؟
یکی از عجیب‌ترین آداب و رسوم ایرانیان در عید قربان، رواج شدید ذبح سنتی و بی‌ضابطه در کوچه‌ها، پیاده‌روها و حتی پشت بام خانه‌هاست. در شهرهای بزرگ مثل تهران، شیراز و مشهد، بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند به جای مراجعه به کشتارگاه‌های مجاز، خود در حیاط خانه یا کنار مسجد محل اقدام به ذبح گوسفند یا گاو کنند. این در حالی است که بارها نهادهای بهداشتی هشدار داده‌اند این رفتارها منجر به انتشار بیماری‌های خطرناک و آلودگی محیط می‌شود.
در برخی نقاط حاشیه‌ای، حتی کودکان در کنار اجساد نیمه‌جان حیوانات عکس یادگاری می‌گیرند؛ بی‌آنکه درکی از بهداشت یا حرمت حیوان داشته باشند. این صحنه‌ها که در شبکه‌های اجتماعی بازنشر می‌شوند، بازتابی است از فقر نظارتی و عقب‌ماندگی فرهنگی در اجرای مناسک دینی.
عجیب‌ترین آداب و رسوم ایرانیان در عید قربان؛ از صحن حرم تا حذف حج
بخش دیگری از عجیب‌ترین آداب و رسوم ایرانیان در عید قربان مربوط به نحوه اجرای مناسک معنوی این عید است. در حالی که میلیون‌ها مسلمان روز عرفه را با حضور در صحرای عرفات و استماع خطبه‌های وحدت‌بخش سپری می‌کنند، در ایران تمرکز مراسم بر دعای امام حسین (ع) است که بیشتر در صحن امام‌زاده‌ها و حسینیه‌ها برگزار می‌شود تا در فضاهای عمومی یا حتی رسانه‌های رسمی.
این تغییر جهت، تا حدی به دلیل محدودیت در دسترسی به حج و تا حدی به علت سیاست‌گذاری مذهبی جمهوری اسلامی است که همواره ترجیح داده با تکیه بر مفاهیم شیعی خاص، خود را از فضای اهل سنت متمایز نشان دهد. اما نتیجه آن، فاصله‌گیری نسل جدید از اصل فریضه حج و فروکاستن آن به یک آیین بومی است که کمتر با جهان اسلام پیوند دارد.
گوشت هیئتی، نه نذری؛ سهم فقرا کجاست؟
در سنت اسلامی، فلسفه اصلی قربانی کمک به نیازمندان است. اما در ایران، یکی از عجیب‌ترین آداب و رسوم ایرانیان در عید قربان این است که بسیاری از خانواده‌ها گوشت قربانی خود را نه به فقرا، بلکه به هیئت‌های مذهبی یا افراد خاص می‌دهند؛ گاهی به نیت گرفتن دعا، گاهی برای مشارکت در مجالس محرم.
این رفتار، به‌ویژه در استان‌هایی مانند قم، زنجان و تهران، رایج است. برخی حتی ذبح را به تأخیر می‌اندازند تا گوشت در ایام محرم به‌عنوان غذای نذری توزیع شود. این در حالی است که در شرایط بحرانی اقتصادی امروز، بسیاری از خانواده‌های کم‌درآمد در سراسر کشور به یک وعده غذای گوشت‌دار نیاز فوری دارند، نه نذرهای چند هفته بعد. این نوع “مناسک طبقاتی” بیش از آنکه معنویت تولید کند، به بازتولید نابرابری اجتماعی دامن می‌زند.
مطالعه بيشتر : آیا در طول موسم حج، حج شیعه در مقابل سنی وجود دارد؟
عید قربانی که قربانی شد
مرور عجیب‌ترین آداب و رسوم ایرانیان در عید قربان نشان می‌دهد که این مناسبت مهم دینی در ایران، در نتیجه‌ی سیاست‌زدگی مذهبی، ضعف فرهنگی و فقدان مدیریت اجتماعی، دچار تحریف شده است. نه تنها نماز عید قربان به شکل گسترده و عمومی برگزار نمی‌شود، بلکه جنبه‌های انسانی و اجتماعی این مناسک نیز به حاشیه رفته است.
وقتی گوشت قربانی به جای فقرا، سهم مداح و هیئت می‌شود، و وقتی دعای عرفه جایگزین وقوف در عرفات می‌گردد، باید پرسید: آیا ما با یک عید اسلامی مواجه‌ایم یا صرفاً با نسخه‌ای بازنویسی‌شده، بومی‌شده و ایدئولوژیک از آن؟