در هفته‌های اخیر، تهدید به فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» بار دیگر به صدر خبرهای بین‌المللی بازگشته است؛ اصطلاحی حقوقی و سیاسی که از دل توافق هسته‌ای برجام بیرون آمد و به‌عنوان ابزاری برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران شناخته می‌شود. اما مکانیسم ماشه چیست دقیقاً؟ چه کشورهایی آن را ایجاد کردند و چرا امروز مجدداً اروپا تهدید به استفاده از آن می‌کند؟ این گزارش به بررسی دقیق مفهوم، سابقه، پیامدها و واکنش ایران نسبت به این ابزار بحث‌برانگیز می‌پردازد.
مکانیسم ماشه چیست؟ ساختار حقوقی پیچیده یا حربه سیاسی؟
پرسش مکانیسم ماشه چیست از سال ۲۰۱۵ با تصویب توافق برجام وارد واژگان سیاسی بین‌المللی شد. طبق مفاد برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، مکانیسم ماشه به کشورهایی که در توافق حضور دارند اجازه می‌دهد، در صورت تخطی ایران از تعهدات هسته‌ای، روند بازگرداندن همه تحریم‌های بین‌المللی سابق را آغاز کنند.
این مکانیسم توسط آمریکا، فرانسه، بریتانیا و آلمان طراحی شد و به‌گونه‌ای ساختاربندی گردید که حتی اگر دیگر اعضا مخالف باشند، بازگشت تحریم‌ها به‌صورت خودکار (Automatic) انجام شود. این ویژگی، مکانیسم را به ابزاری قدرتمند در دستان غرب بدل کرده است.
در سال ۲۰۲۰، دولت دونالد ترامپ به‌رغم خروج رسمی از برجام، تلاش کرد از این ابزار علیه ایران استفاده کند؛ اقدامی که با مخالفت صریح کشورهای اروپایی و چین و روسیه روبه‌رو شد. اما امروز، اروپا بار دیگر از این گزینه سخن می‌گوید؛ این بار نه به خواست آمریکا، بلکه به بهانه «عدم همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی».
تهدیدی جدید از اروپا؛ آیا مکانیسم ماشه فعال خواهد شد؟
طی ماه‌های اخیر، کشورهای اروپایی – به‌ویژه فرانسه و آلمان – در بیانیه‌هایی هشدار داده‌اند که اگر ایران مسیر فعلی خود را در زمینه غنی‌سازی ادامه دهد و به درخواست‌های آژانس پاسخ ندهد، آن‌ها به سراغ گزینه «مکانیسم ماشه» خواهند رفت.
در این میان، دوباره این پرسش مطرح شده که مکانیسم ماشه چیست و آیا هدف آن صرفاً فشار سیاسی است یا اروپا واقعاً در پی بازگرداندن کامل تحریم‌هاست؟ به گفته تحلیل‌گران، هدف اصلی فعلاً ایجاد اهرم فشار در مذاکرات احتمالی آینده با ایران است؛ به‌ویژه در سایه انتخابات آمریکا و احتمال بازگشت ترامپ به قدرت.
اروپا با تهدید به استفاده از این مکانیسم، می‌خواهد ایران را وادار به عقب‌نشینی در برنامه هسته‌ای کند، بی‌آنکه فعلاً هزینه‌های اجرایی‌اش را بپردازد. اما این بازی خطرناکی است؛ چرا که تهران صراحتاً اعلام کرده در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، هیچ تعهدی نسبت به برجام نخواهد داشت.
واکنش ایران؛ از هشدار تا تهدید متقابل
مقامات ایرانی در هفته‌های گذشته بارها در واکنش به تهدیدات اروپا موضع‌گیری کرده‌اند. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه، گفت: «اگر اروپا به استفاده از مکانیسم ماشه فکر می‌کند، باید منتظر پاسخ قاطع ایران باشد». محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران نیز تأکید کرد که جمهوری اسلامی تحت هیچ فشار خارجی حاضر به توقف برنامه‌های صلح‌آمیز خود نخواهد شد.
در رسانه‌های نزدیک به نظام نیز، پرسش «مکانیسم ماشه چیست» با ادبیاتی تهدیدآمیز مطرح می‌شود و از آن به‌عنوان «نقض تعهدات اروپا» و «سقوط کامل برجام» یاد می‌گردد. بسیاری از تحلیل‌گران داخل ایران، این تهدید را نه‌تنها غیرقانونی، بلکه نشانه‌ای از ناتوانی غرب در تعامل دیپلماتیک قلمداد می‌کنند.
ایران همچنین هشدار داده که در صورت بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، نه‌تنها غنی‌سازی را تا سطوح بالاتر ادامه خواهد داد، بلکه همکاری‌های خود با آژانس را به حداقل ممکن کاهش خواهد داد؛ موضوعی که نگرانی‌های جهانی را نسبت به آینده برنامه هسته‌ای ایران افزایش داده است.
مطالعه بيشتر : اسراری که برای نخستین‌بار فاش می‌شوند… چرا کاترین شکدم حالا بازگشته است؟
برجام در مسیر فروپاشی؟
پرسش «مکانیسم ماشه چیست» دیگر تنها یک موضوع فنی یا حقوقی نیست؛ بلکه به گره اصلی معادله بین‌المللی ایران و غرب بدل شده است. در شرایطی که دیپلماسی در بن‌بست قرار دارد و دو طرف به‌جای مذاکره، تهدید و هشدار ردوبدل می‌کنند، احتمال بازگشت به سناریوی تحریم‌های شدید بین‌المللی بیش از هر زمان دیگری جدی است.
اگر اروپا واقعاً تصمیم به استفاده از این ابزار بگیرد، نه‌تنها برجام به پایان خود می‌رسد، بلکه منطقه خاورمیانه وارد مرحله‌ای تازه از تنش و بی‌ثباتی خواهد شد. و اگر ایران نیز به تهدیدات خود عمل کند، ممکن است پرونده هسته‌ای این کشور وارد فصل کاملاً جدیدی شود؛ فصلی که پاسخ به پرسش مکانیسم ماشه چیست دیگر برای هیچ‌کس مبهم نخواهد بود.
