تأسیس فرهنگستان در دوره رضاشاه بزرگ تحولی مهم در تاریخ زبان فارسی بود؛ حرکتی ملی برای پالایش زبان، استقلال فرهنگی و الگوبرداری از تجارب جهانی.
ریشه‌های شکل‌گیری فرهنگستان در دوره رضاشاه بزرگ
ایده تغییر و اصلاح زبان فارسی سال‌ها پیش از انقلاب مشروطه میان روشنفکران ایرانی مطرح شده بود. با روی کار آمدن رضاخان و سپس رضاشاه، این تلاش‌ها وارد مرحله‌ای عملی شد. در سال ۱۳۰۳، همزمان با تغییر ساختار ارتش و نوسازی آن، نیاز به واژه‌های نظامی جدید بیش از پیش احساس گردید.
به روایت علی‌اصغر حکمت، شخص رضاشاه تأکید داشت که برای نهادها و اصطلاحات قدیمی، معادل‌های فارسی وضع شود؛ همان‌گونه که در ترکیه تحت رهبری آتاتورک، زبان ترکی از نفوذ واژگان بیگانه پاکسازی می‌شد. بدین ترتیب، وزارت جنگ مأموریت یافت با کمک اندیشمندانی چون ذبیح بهروز و ارباب کیخسرو، واژه‌های تازه‌ای بسازد. تنها در چهار ماه پایانی سال ۱۳۰۳، حدود سیصد واژه نظامی جدید پدید آمد.
اهداف و دستاوردهای فرهنگستان
تشکیل فرهنگستان در دوره رضاشاه بزرگ اهداف متعددی داشت که همگی بر پایه استقلال فرهنگی و بازسازی هویت ملی ایران استوار بودند. برخی از مهم‌ترین دستاوردها عبارتند از:
• جایگزینی واژه‌های عربی و بیگانه با معادل‌های فارسی روان.
• استانداردسازی زبان اداری و نظامی برای کارآمدی بیشتر.
• پیوند زبان فارسی با مدرنیزاسیون و نوسازی کشور.
• ایجاد پشتوانه فرهنگی برای سیاست‌های ملی‌گرایانه دوره رضاشاه.
این سیاست زبانی، علاوه بر بُعد علمی و فرهنگی، نوعی بازتعریف هویت ایرانی نیز بود؛ چراکه زبان به‌عنوان رکن اساسی فرهنگ ملی، در قلب پروژه دولت‌سازی رضاشاه قرار داشت.
بازتاب‌های جهانی و تأثیرات بین‌المللی
حرکت ایران در زمینه اصلاح زبان تنها یک روند داخلی نبود، بلکه در بستر جهانی نیز مورد توجه قرار گرفت. نمونه ترکیه آتاتورک الهام‌بخش سیاست‌گذاران ایرانی بود. رسانه‌های اروپایی آن زمان نیز به برنامه‌های ایران برای پالایش زبان فارسی پرداختند و آن را بخشی از روند نوسازی خاورمیانه دانستند.
در عرصه بین‌المللی، اصلاحات زبانی ایران نشان داد که کشورهای منطقه در تلاش‌اند از استعمار فرهنگی غرب و سلطه واژگان بیگانه فاصله بگیرند و هویت بومی خود را بازسازی کنند. این موضوع، رضاشاه را در کنار رهبران مدرنیست منطقه قرار داد که زبان را ابزار اصلی استقلال و پیشرفت می‌دانستند.
مطالعه بيشتر : کفش فضانورد جنجال‌برانگیز: آیا سفر به ماه جعلی بود؟
جمع‌بندی
بی‌تردید فرهنگستان در دوره رضاشاه بزرگ یکی از مهم‌ترین پروژه‌های فرهنگی ایران مدرن بود؛ نهادی که نه‌تنها زبان فارسی را دگرگون ساخت، بلکه پیوندی میان استقلال فرهنگی و مدرنیزاسیون برقرار کرد. این حرکت همچنان الهام‌بخش پژوهشگران و سیاست‌گذاران فرهنگی است و نام رضاشاه را به‌عنوان یکی از بانیان احیای زبان فارسی در تاریخ ماندگار کرده است.
